సంధి అంటే?

ఇంతకుముందు భాగంలో ఏవి తెలుగు సంధులు, ఏవి సంస్కృత సంధులు అని తెలుసు కున్నాం. ఇప్పుడు వాటి గురించి వివరంగా తెలుసుకుందాం! మొదటి తెలుగు సంధులు గురించి తెలుసుకొని, అటు తరువాత సంస్కృత సంధులు గురించి తెలుసుకుందాం!

2వ భాగం
చిన్నయ సూరి సంధి నిర్వచనం ఇలా సూత్రీకరించారు. “పూర్వ పరస్వరంబులకు పరస్వరంబేకాదేశంబగుట సంధి యనంబడు” ఈ సంధి సూత్రం కేవలం అచ్చు సంధులకు మాత్రమే వర్తిస్తుంది. హల్లులకు వర్తించదు. ఈ సంధి నిర్వచనం ఒకటవ సూత్రం నుండి 11వ సూత్రం వరకు వర్తిస్తుంది. మిగిలిన వాటికి ఆగమాలుగానో ఆదేశాలుగానో సంధులు జరుగుతాయి. పైన చెప్పిన 11 సూత్రాలకు మాత్రమే ఏకాదేశం జరుగుతుంది.
ఇక్కడ మనం ఆదేశం, ఏకాదేశం, ఆగమం గురించి కొద్దిగా తెలుసుకుందాం.
ఆదేశమనగా శత్రువు లాగా ఒక అక్షరమొచ్చి ముందు అక్షరాన్ని తొలగించి దాని స్థానంలో మరొక అక్షరం చేరడం.
కూర+కాయ::: కూరగాయలు
మా+ అమ్మ :::::మాయమ్మ
ఏకాదేశం అనగా పూర్వస్వరానికి పరస్వరానికి కలిపి ఒకే అక్షరం రావడం.
సీత+ అమ్మ…. సీతమ్మ
ఆగమం అనగా మిత్రునిలాగా కొత్తగా అక్షరం వచ్చి చేరడం..
పేద+ ఆలు:::: పేదరాలు
పేద+ర్+ఆలు..
ఇక్కడ రెండు పదాలు మధ్య ర్ కొత్తగా చేరింది.

చిన్నయసూరి చెప్పిన మొదటి సూత్రం చూద్దాం!

“ఉత్తునకచ్చు పరమగునపుడు సంధియగు”
చిన్నయసూరి సూత్రీకరణ అత్వసంధితో కాకుండా ఉత్వసంధితో ప్రారంభించారు. అత్వసంధి బహుళ సంధి , ఉత్వ సంధి నిత్య సంధి. విద్యార్థులకు మొదటే బహుళం గురించి చెప్పి , వారిని తికమక పెట్టడం కంటే నిత్య సంధిని పరిచయం చేయడం విద్యార్థులకు వ్యాకరణం సులభంగా నేర్పించవచ్చని చిన్నయ సూరి అభిప్రాయం. ఎంత మంచి ఆలోచన.
తన బాలవ్యాకరణంలో ఉత్త్, అత్త్ ,ఇత్త్ అని తపరకరణం(హ్రస్వ ఉకార, అకార ,ఇకార ఉకారములు) చేయడం వల్ల ఎంతో ఉపయోగంగా ఉంది. ఉత్తు అంటే హ్రస్వమైన ఉత్వం అని అర్థం. ఉకారం అంటే ఉ మరియు ఊ అని అర్థం.
హ్రస్వమైన ఉత్వమునకు అచ్చు పరమైతే సంధి నిత్యంగా జరుగుతుంది.
రాముడు+ అతడు… రాముడతడు
సోముడు+ ఇతడు… సోముడితడు
వారు+ ఎవరు ….. వారెవరు… మొదలైనవి.
వ్యాకరణ ప్రియులు ఈ సంధిని ఉకారసంధి అని గాక ఉత్వసంధి అని చెప్పాలని సూచించారు. ఎందుకంటే?
ఉకార సంధి అని చెప్పడం వలన ఉ, ఊ లు రెండు వస్తాయి. కానీ ఉత్వసంధి అని చెప్పడం వలన కేవలం హ్రస్వమైన ఉత్వం మాత్రమే ఉంటుంది. కనుక ఉత్వసంధి అని చెప్పడం సబబుగా ఉంది.
ఉత్వసంధి నిత్యసంధి అయినప్పటికీ కొన్నిచోట్ల వికల్పరూపం కూడా కనిపిస్తుంది. అందుకే రెండో సూత్రం ఇలా సూత్రీకరించారు.
“ప్రథమేతర విభక్తి, శత్రర్థక చువర్ణంబులందున్న యుకారమునకు సంధి వైకల్పికముగా నగు”
సూత్రమును ఒకసారి పరికిద్దాం!
విభక్తులు తెలుగులో ఏడున్నాయి. అవి ప్రథమ, ద్వితీయ, తృతీయ, చతుర్థి, పంచమి, షష్టి, సప్తమీ. వీటిలో ప్రథమా విభక్తి గాక మిగిలిన విభక్తుల్లో ఉకారం చివరనున్న విభక్తులు
నన్నున్… ద్వితీయా విభక్తి
కొరకున్…. చతుర్థీ విభక్తి
నాకున్….‌‌ షష్టీ విభక్తి
అందున్…. సప్తమీ విభక్తి .
అందున్ సామ్యం చేత ఇందున్, ఎందున్ కూడా గ్రహించాలి.
ఇవేకాక శత్రర్థక చువర్ణం అంటే వర్తమాన కాలంలోని అసమాపక కాలమును సూచించు చువర్ణమని అర్థము.
వచ్చుచున్, చూచుచున్ ఇలాంటివి శత్రర్థక చువర్ణకాలు. పైన సూచించిన విభక్తి ప్రత్యయాలకు గానీ, శత్రర్థకాలుకు గానీ వైకల్పికముగా సంధి జరుగుతుంది.
నన్నున్+ అడిగె… సంధి జరిగితే మొదట నన్నున్ లో ఉన్న ద్రుతం లోపించి
నన్ను+ అడిగె…‌ ఇక్కడ సంధి జరిగి నన్నడిగె అవుతుంది. సంధి జరగని పక్షంలో ద్రుతం వచ్చి
నన్నున్+ అడిగె.‌..‌నన్నునడిగె అనే రూపం ఏర్పడుతుంది. ఇలా ఈ సూత్రం ద్వారా రెండు రూపాలు సిద్ధిస్తాయి. మిగిలిన ఉదాహరణలు చూద్దాం!
నాకొరకున్+ ఇచ్చె … నాకొరకిచ్చె.. నాకొరకునిచ్చె
నాకున్+ ఆదరువు… నాకాదరువు… నాకునాదరువు
నాయందున్+ ఆశ… నాయందాశ.. నాయందునాశ
ఇందున్+ ఉన్నాడు… ఇందున్నాడు… ఇందునున్నాడు…
ఎందున్+ ఉంటివి.. ఎందుంటివి.. ఎందునుంటివి
వచ్చుచున్+ ఉండెను… వచ్చుచుండెను.. వచ్చుచునుండెను
చూచుచున్+ ఏగెను… చూచుచేగెను… చూచుచునేగెను…
తరువాత యడాగమ సంధిని చూద్దాం!
తెలుగులో అచ్సంధులలో ఎక్కడైనా సంధి జరగకుంటే యడాగం వస్తుంది. దీర్ఘాచ్చులు మీద సంధి జరగదు. అత్వ, ఇత్వ సంధుల మీద కొన్ని చోట్ల సంధి జరగదు. అలాంటి సందర్భాల్లో యడాగమం వస్తుంది. అందుకే చిన్నయసూరి యడాగమం సంధిని ఈ విధంగా సూత్రీకరించారు.
“సంధి లేనిచోట స్వరంబు కంటె పరంబైన స్వరంబునకు యడాగమగు”

మా+ అమ్మ…. మాయమ్మ
మీ+ ఇల్లు..‌‌ మీ ఇల్లు
మా+ ఊరు…మాయూరు
ఈ ఉదాహరణలో పూరస్వరంలో దీర్ఘం ఉంది కాబట్టి సంధి జరగలేదు.

తర్వాత అత్వ సంధిని చూద్దాం చిన్నయసూరి ఆత్వసంధిని ఇలా సూత్రీకరించారు.
” అత్తునకు సంధి బహుళము”.
బహుళమనగా అనేక రకములని అర్థం. కానీ వ్యాకరణ పరిభాషలో బహుళము నాలుగు రకాలు. 1. ప్రవృత్తి (నిత్యము)
2. అప్రవృత్తి (అనిత్యము)
3. విభాష (వైకల్పికము)
4. అన్యత్వం
వీటి వివరణ చూద్దాం!
సంస్కృతంలో బహుళం గురించి ఇలా సూత్రీకరించారు.

క్వచిత్ ప్రవృత్తిః క్వచిదప్రవృత్తిః
క్వచిత్ విభాషా క్వచిదన్యదేవ
విధేర్విధానం బహుధా సమీక్ష
చతుర్విధం బహుళకం వదన్తి

1. ప్రవృత్తి :- విధించిన వ్యాకరణ కార్యం తప్పక జరగడాన్ని ప్రవత్తి లేదా నిత్యము అంటారు.

సీత+ అమ్మ…. సీతమ్మ
రామ +అయ్య రామయ్య
2) అప్రవృత్తి:- విధించిన వ్యాకరణ కార్యం జరగకుంటే అప్రవృత్తి లేదా అనిత్యం అంటారు.
అమ్మ+ ఇచ్చెను…. అమ్మయిచ్చెను
దూత+ ఇతడు…. దూతయితడు
3) విభాష :- విధించిన వ్యాకరణ కార్యం ఒకసారి జరిగి మరొకసారి జరగకుంటే దాన్ని వైకల్పికం లేదా విభాష అంటారు.
మేన+ అల్లుడు… మేనల్లుడు, మేనయల్లుడు
పుట్టిన+ ఇల్లు… పుట్టినిల్లు, పుట్టినయిల్లు
4) అన్యత్వం:- విధించిన వ్యాకరణకార్యం ఒక విధంగా జరగవలసి ఉండగా మరొక విధంగా జరగడానికి అన్యత్వం అంటారు.
ఒక+ఒక.. ఒకానొక
పై ఉదాహరణలో ఒక+ ఒక ఆమ్రేడిత సంధి జరిగి ఒకొక్క కావలసి ఉండగా అలా జరగక కకారమునకు దీర్ఘం వచ్చి దాని పైన ద్రుతము వచ్చి ఒకానొక అయినది. అలాగే
తామర+ ఆకు…. తామరపాకు
బొమ్మ+ ఇల్లు… బొమ్మరిల్లు.. మొదలైనవి.

బహుళగ్రహణము చేత స్త్రీవాచక, తత్సమ, సంబోధనాంతములకు సంధిలేదని చిన్నయసూరి సూత్రీకించారు. ఆ సూచన ప్రకారం
అమ్మ+ ఇచ్చెను… అమ్మయిచ్చెను
దూత+ ఇతడు… దూతయితడు
చెలువుడ+ ఇందము… చెలువుడయిందము
స్త్రీ వాచక శబ్దాలు అంటే స్త్రీలను గురించి తెలిపే అమ్మ, అక్క,అవ్వ, మొదలైనవి. తత్సమ శబ్దాలు అంటే సంస్కృత పదాలు మీద తెలుగు పదాలు చేరడం వలన ఏర్పడిన పదాలు. సంబోధనాంతం అంటే ఎవరిని సంభోధన చేస్తామో ఆ పదం. ఇలాంటి పదాల మీద సంధి జరగదని తెలుసుకోవాలి.

సశేషం